De functie “bevriezen” van ons brein: een mechanisme voor overleving

Als ergotherapeut werk ik dagelijks met mensen die kampen met een overbelast zenuwstelsel. Denk aan burn-out, PTSS, long COVID of andere klachten waarbij het lichaam continu in een stressmodus lijkt te staan. Een van de meest fascinerende reacties van ons brein in stressvolle situaties is de “bevriezen”-modus. Dit oeroude mechanisme, dat we delen met dieren, speelt een cruciale rol in ons overlevingssysteem. Als we een voorbeeld uit de natuur nemen, zoals een leeuw en een zebra, kunnen we goed zien hoe dit werkt.

De reactie van een zebra: eerst vechten of vluchten, dan pas bevriezen

Laten we een voorbeeld uit de natuur nemen: een zebra op de savanne. De zebra staat rustig te grazen, maar plotseling merkt hij een leeuw op. Op dat moment schiet het overlevingssysteem van de zebra in actie. Hij heeft in eerste instantie twee opties: vechten of vluchten. Bevriezen is pas de derde en laatste optie.

1. Vluchten: Als de zebra merkt dat er gevaar dreigt, is de eerste optie om weg te rennen. Het lichaam reageert direct: de hartslag versnelt, spieren spannen zich aan, en adrenaline wordt vrijgemaakt. Alles is erop gericht om te ontsnappen.
2. Vechten: Als vluchten geen optie meer is, bijvoorbeeld omdat de leeuw te dichtbij is, kan de zebra proberen te vechten. Dit doet hij door krachtige trappen uit te delen, maar eerlijk gezegd heeft dit meestal weinig zin tegen een roofdier zoals een leeuw.
3. Bevriezen: Als de zebra te laat is en in de bek van de leeuw terechtkomt, blijft er nog maar één optie over: bevriezen. Dit lijkt misschien zinloos, maar deze reactie heeft een belangrijke functie. Bevriezen helpt de zebra om:
   • Te doen alsof hij dood is: Hierdoor kan de leeuw hem misschien loslaten of even verslappen, wat de zebra een kans geeft om alsnog te ontsnappen.
   • Niet meer te voelen: Als ontsnappen onmogelijk blijkt, treedt de zebra als het ware uit zijn lichaam. Hormonen zoals endorfine worden aangemaakt om de pijn te dempen, en het brein schakelt over naar een soort dromerige “delta-stand”. Als de zebra uiteindelijk wordt doodgebeten, ervaart hij een zachte landing.

Na een aanval, of als de zebra weet te ontsnappen, zal hij letterlijk de spanning “los schudden”. Hij schudt zijn hele lichaam heen en weer, een instinctieve manier om de opgehoopte stresshormonen af te voeren en weer tot rust te komen. Als je meer wil weten over het ontladen hiervan, hier heb ik eerder een blog geschreven.

Ons brein: een gelaagd systeem

Mensen hebben een bijzonder complex brein dat bestaat uit drie lagen:

1. Het oerbrein (reptielenbrein): Dit is het meest basale deel van ons brein en regelt functies zoals ademhaling, hartslag en overlevingsinstincten. Reptielen hebben alleen dit deel van het brein.
2. Het zoogdierenbrein (limbisch systeem): Dit brein zorgt voor emoties, gehechtheid en zorggedrag. Zoogdieren hebben zowel een oerbrein als een zoogdierenbrein, wat hen in staat stelt om voor hun jongen te zorgen.
3. Het mensenbrein (neocortex): Dit is het meest geavanceerde deel van ons brein en stelt ons in staat om logisch te denken, plannen te maken en zelfbewust te zijn. Wij hebben alle drie de lagen van het brein, wat ons uniek maakt.

Hoewel ons mensenbrein veel voordelen biedt, heeft het ook een keerzijde. Door de manier waarop we leven, zijn we natuurlijke reacties zoals het “los schudden” na stress gaan onderdrukken. Dieren zoals zebra’s doen dit instinctief, maar wij hebben deze oeroude reacties grotendeels verloren. Soms zie je het nog wel terug bij mensen na zeer heftige gebeurtenissen, zoals een ernstig verkeersongeluk of een bankoverval. Het lichaam begint dan spontaan te trillen om spanning te ontladen. Dit mechanisme is echter niet meer vanzelfsprekend in onze moderne maatschappij.

Het effect van onze moderne leefstijl

Ongeveer 100 tot 150 jaar geleden waren we deze natuurlijke reacties al grotendeels kwijt, maar toen was dat minder problematisch omdat we veel fysiek werk deden. Denk aan landbouw, handarbeid en andere beroepen waarbij het lichaam in beweging bleef. Dit fysieke werk zorgde er onbewust voor dat opgebouwde spanning alsnog werd afgevoerd.

Tegenwoordig is dat anders. Veel mensen zitten uren achter elkaar achter een laptop of bureau. Deze zittende, statische leefstijl biedt weinig ruimte om spanning los te laten. Dit gebrek aan fysieke ontlading draagt bij aan de stressgerelateerde klachten die we nu massaal ervaren. Het moderne leven, waarin we vaak in ons hoofd zitten en weinig bewegen, is simpelweg niet bevorderlijk voor de natuurlijke stressrelease van ons lichaam. Emoties, spanningen of stress moeten doorvoeld worden door het lichaam en ontladen willen ze het zenuwstelsel verlaten. Wanneer we dit niet doen, kan onze linkerhersenhelft niet goed met onze rechterhersenhelft communiceren. Dit gebrek aan samenwerking zorgt ervoor dat emoties en spanningen zich vastzetten als een soort kramp in ons systeem. Op de lange termijn kan dit zelfs vast komen te zitten in de cellen in en rondom onze organen, wat zowel fysieke als mentale klachten kan veroorzaken.

Hoe bevriezen eruitziet bij de mens

Bij mensen werkt het brein op dezelfde manier, maar de context is anders. Bevriezen treedt op in situaties waarin vechten en vluchten geen zin hebben. Het kan optreden in een situatie waarin je je overweldigd voelt of waarin geen duidelijke uitweg lijkt te zijn. Bijvoorbeeld: wanneer je slecht nieuws krijgt, wanneer iemand jou iets aandoet (denk aan seksueel misbruik), bij de tandarts, maar ook bij langdurige stress, zoals bij burn-out of PTSS, kan je lichaam in een chronische freeze-stand blijven hangen. Dit uit zich in gevoelens van machteloosheid, het vermijden van activiteiten, en een aanhoudend gevoel van “vastzitten”.

Het is nog interessant om het stuk van de tandarts hier verder uit te lichten. Hierbij komt iedereen namelijk in de bevriezingsstand terecht. Je moet je mond open doen, je kan niet meer vechten maar ook niet vluchten, dus je moet de situatie over je heen laten komen, waar over het algemeen niemand heel lekker op gaat. Deze bevriezingsstand kan zich uiten bij de mens in het blijven hangen van kortstondige dopamine-lusten om de leegte die er is niet te hoeven voelen. Vaak kun je ook niet goed contact maken met je lijf en ben je ver verwijderd van het voelen. Die leegte vullen zie je o.a. door:

• Overbelasting: Niet rusten en constant bezig blijven als een manier om gevoelens te onderdrukken.
• Middelengebruik: Gebruik van alcohol, drugs of nicotine om spanning te dempen.
• Overeten: Comfortfood als een manier om emoties te verzachten.
• Scrollen op de telefoon: Eindeloos social media scrollen om afleiding te zoeken.
• Series bingen: Urenlang series kijken als een ontsnapping uit de werkelijkheid.
• Roddelgedrag: Dit gedrag is interessant om eens te observeren bij mensen in hun omgeving. Analyseer het eens: vaak zie je dat deze mensen in de bevriezingsstand zitten, omdat vechten of vluchten geen zin heeft. Dit kan bijvoorbeeld komen door een relatie die niet fijn is, wonen op een plek waar ze niet willen zijn, vastzitten in een baan waar ze niet uit kunnen, of opgesloten zitten in een ziek lichaam. Kortom, ze leven niet het leven dat ze zouden willen leven.

Wat we van de zebra kunnen leren

Net als de zebra hebben wij manieren nodig om uit de bevriezingsstand te komen en ons zenuwstelsel te ontladen. Hoewel we als mens niet letterlijk onze spanning “afschudden” zoals dieren dat doen, zijn er wel andere technieken die hetzelfde effect hebben:

1. Ademhalingsoefeningen: Door diep en bewust te ademen, kun je je zenuwstelsel kalmeren en je lichaam laten weten dat je veilig bent.
2. Beweging: Rustige bewegingen zoals wandelen, yoga of stretchen helpen om de spanning in je lichaam los te laten.
3. Sensorische input: Het voelen van koude of warme objecten, of jezelf stevig omarmen (“self-hug”), kan het zenuwstelsel resetten.
4. Creatieve uiting: Tekenen, schrijven of muziek maken kan een veilige manier zijn om emoties en spanning te verwerken.
5. Emoties er te laten zijn: Door daadwerkelijk een emotie te laten zijn en te doorvoelen, kan een emotie ons zenuwstelsel verlaten.

Voor nog meer release-methodes lees hier.

Mijn rol als ergotherapeut

In mijn praktijk werk ik met cliënten aan het herstellen van balans in hun zenuwstelsel. Dit betekent niet alleen het leren herkennen van stresssignalen, maar ook praktische tools aanreiken om uit een freeze-stand te komen. De Garmin activity tracker die ik gebruik, geeft inzicht in energieverbruik, herstel en stressniveaus. Dit maakt het makkelijker om patronen te herkennen en leefstijl aan te passen.

De bevriezingsreactie is een natuurlijk onderdeel van ons stresssysteem. Het is geen teken van zwakte, maar van een oeroud overlevingsmechanisme. Door te begrijpen hoe dit werkt en wat we kunnen doen om ons zenuwstelsel weer in balans te brengen, kunnen we onze veerkracht vergroten en beter omgaan met de uitdagingen van het leven.